[ Pobierz całość w formacie PDF ]

niego przyznawali 204. A poniewaÝ do ekspresjonizmu przyznawa" si´ pozna’
ski
 Zdrój , i tylko  Zdrój , wniosek nasuwa si´ automatycznie: oto  ca"y nasz polski
ekspresjonizm literacki to jedna jedyna grupa programowa skupiona wokó" «Zdro-
ju» !
Sprawà decydujàcà o Ýyciu pràdu, waÝniejszà niÝ poetyka dzie"a, jest dla Kuêmy
deklaracja programowa; rozstrzyga okólnik, podpis, pieczàtka. A empiria? fakty ar-
tystyczne? Z tym sà k"opoty. Najmniej k"opotów sprawia" Kuêmie Stanis"aw Przy-
byszewski, poniewaÝ przyzna" si´ do ekspresjonizmu, a wi´c spe"ni" warunek for-
malny i zosta" przez badacza do ekspresjonistów zaliczony. S"owacki... wiadomo,
romantyk, epoka odleg"a... O S"owackim Kuêma pisze bez obaw: patron  Zdroju .
Lecz co z Mici’
skim? Pokoleniowe móg"by si´ tu zmieÊciç, umar" w 1918 roku,
a  Zdrój powsta" w 1917 roku. Jako patron teÝ zas"ugiwa"by na wzmiank´ bodaj,
wszak sam Jan Stur na "amach  Zdroju drukowa" w odcinkach prac´ o autorze
Kniazia Patiomkina. (Grupa pozna’
ska trafnie rozpozna"a swego wielkiego prekur-
sora: wyprzedzi"a w tym badaczy dzisiejszych.) Skoro jednak Mici’
ski mia" teore-
tycznie szans´, Ýeby si´ ekspresjonistà nazwaç, a nie nazwa", badacz w Ýaden spo-
sób nie moÝe braç takiego niezdecydowa’
ca pod uwag´. Postanawia nie ruszaç tej
sprawy. W ca"ej ksiàÝce nie wspomina o Mici’
skim a n i j e d n y m s " o w e m.
Polemizujàc z Kuêmà nie twierdz´ bynajmniej, iÝ autodeklaracje artystów sà zja-
wiskiem drugorz´dnym. Przeciwnie, bagatelizowanie ÊwiadomoÊci twórców bywa
tak samo groêne, jak i nadmierne eksponowanie ich hase". Witkacologia sta"a si´ na-
ukà z chwilà, gdy badacze przestali fantazjowaç na temat autora Nienasycenia i za-
brali si´ do rzetelnego studiowania jego pism krytycznych: tam znalaz"y si´ klucze
do poetyki jego dzie". Jak dotychczas  klucze najsprawniejsze. Nie chc´ teÝ suge-
rowaç, jakoby manifesty ekspresjonizmu dawa"y mniej inspiracji do bada’
nad fak-
tami twórczoÊci niÝ manifesty innych doktryn artystycznych XX wieku. Ekspresjo-
nizm w XX stuleciu to zorganizowany ruch twórczy, ruch obfitujàcy w Êwiadectwa
niebanalnej autorefleksji artystów. Zjawisko olbrzymie: oprócz znanych wydarze’

w Niemczech i Polsce w gr´ wchodzà takÝe niektóre programy radzieckie, zw"asz-
cza grupy prozaików  Bracia Serafio’
scy (Borys Pilniak, Konstanty Fiedin 
ksiàÝki Fiedina sp"onà w Monachium razem z dzie"ami  zdegenerowanej sztuki
ekspresjonizmu niemieckiego); wiele akcentów ekspresjonistycznych pojawia si´
takÝe w obrazach filmowych grupy  FEKS proklamujàcej idee tzw.  kina ekscen-
trycznego . Ekspresjonizm europejski tym si´ jednak wyróÝnia na tle innych
 izmów , Ýe rozwija si´ w nader skomplikowanym uk"adzie relacji mi´dzy teorià
a praktykà, obietnicà programowà a faktycznym urzeczywistnieniem tekstu. Pro-
blem arcykapitalny, stosunek, nazwijmy to tak,  ekspresjonizmu niemego (brak de-
klaracji) do  ekspresjonizmu g"oÊnego (obfitoÊç deklaracji), czeka wciàÝ na swoje-
go badacza. Poetyka zaprogramowana wcale nie zawsze odpowiada tu w pe"ni po-
etyce zrealizowanej. Has"a manifestów bywajà nierzadko urojeniami artystów i choç
majà okreÊlony sens w przebiegach ÊwiadomoÊci twórczej (sens przesàdów, wie-
rze’
, sens magiczny), to jednak nie objawiajà si´ w faktach recepcji lub znajdujà po-
150
twierdzenia w praktyce odbiorczej  nader problematyczne. Trudno si´ temu dziwiç,
skoro niektóre koncepcje dàÝà do mistycznych wtajemnicze’
poprzez sztuk´  wy-
kraczajà daleko poza artystyczne doÊwiadczenia i potrzeby publicznoÊci. Równo-
czeÊnie liczne utwory ekspresjonistów zdeklarowanych (w Polsce: Bederskiego,
Stura, Kubickiego, Hulewicza, nie mówiàc juÝ o Zegad"owiczu) wcale nie zawsze
muszà spe"niaç najbardziej elementarne wymogi poetyki ekspresjonistycznej. N i e
k a Ý d y t e k s t e k s p r e s j o n i s t y n a l e Ý y d o e k s p r e s j o n i z m u.
Z chwilà gdy, jak to si´ dzieje w rozwaÝaniach Kuêmy, zlekcewaÝy si´ t´ oczywi-
stoÊç, trzeba b´dzie w istocie dojÊç do wniosku, Ýe rekonstrukcja poetyki ekspresjo-
nizmu to beznadziejna utopia. Wystarczy kilka obcych tej doktrynie wierszy Benna,
wystarczy kilka pomy"ek czy zdrad, a jest ich sporo i u Mici’
skiego, i u Marca, aby
ca"y system leg" w gruzach. Czy tak? OtóÝ nie. Tekst ekspresjonistyczny to z a d a n
i e dla artysty, a nie rezultat autodeklaracji. Poetyka ekspresjonistyczna to wybór
spoÊród ofert j´zyka sztuki XX wieku, wybór, dodajmy, wymagajàcy jasnoÊci inten-
cji  przy cz´stokroç niejasnych kombinacjach form, które  ciàgnà w stron´ innych [ Pobierz caÅ‚ość w formacie PDF ]